5362 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşları Kanunu’nun “Tanımlar” başlıklı 3/1-a maddesinde, esnaf ve sanatkâr;
“İster gezici ister sabit bir mekânda bulunsun, Esnaf ve Sanatkâr ile Tacir ve Sanayiciyi Belirleme Koordinasyon Kurulunca belirlenen esnaf ve sanatkâr meslek kollarına dahil olup, ekonomik faaliyetini sermayesi ile birlikte bedenî çalışmasına dayandıran ve kazancı tacir veya sanayici niteliğini kazandırmayacak miktarda olan, basit usulde vergilendirilenler ve işletme hesabı esasına göre deftere tabi olanlar ile vergiden muaf bulunan meslek ve sanat sahibi kimseler”
şeklinde tanımlanmıştır.
Ülkemizde esnaf ve sanatkar, meslek ve gelir üzerinden tanımlanmış ve Esnaf ve Sanatkâr ile Tacir ve Sanayiciyi Belirleme Koordinasyon Kurulunca belirlenmiş meslek kollarında olup da yine anılan Kurulun koymuş olduğu kıstaslara göre VUK’un 177 nci maddesinde belirlenen limitleri aşmayanlar esnaf ve sanatkar sayılmıştır.
TESK’in 2023 yılı son ayında yayımlanan verilere göre esnaf ve sanatkar sayıları şu şekildedir.
| Esnaf Sayısı | İşyeri Sayısı | Nüfus | Esnaf/Nüfus(%) | Oda sayısı | |
| Ülke Toplamı | 2.223.758 | 2.441.813 | 85.279.553 | 2.61 | 2.933 |
Belirtildiği üzere TESK’in verilerine göre 2023 yılı sonu itibariyle 2.223.758 olan esnaf ve sanatkar bulunmaktadır. İşyerinin fazla olması ise bazı esnaf ve sanatkarların birden fazla işyerinin olması veya şubesinin bulunmasından kaynaklanmaktadır. Esnaf sayısının nüfusa oranı ise %2,61 olarak epey düşük bir oranda kaldığı görülecektir. Bu durum esnaf ve sanatkarların desteklenmesi ve teşvik edilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.
Bulunduğu İl’e göre esnaf sayısının en fazla olduğu başlıca iller aşağıda gösterilmiştir.
| İL | Esnaf Sayısı | İşyeri Sayısı | Nüfus | Esnaf/Nüfus(%) | Oda sayısı |
| Burdur | 13160 | 14612 | 273799 | 4,81% | 25 |
| Çanakkale | 25024 | 29699 | 559383 | 4,47% | 32 |
| Muğla | 46357 | 58337 | 1048185 | 4,42% | 36 |
| Nevşehir | 13335 | 14630 | 310011 | 4,30% | 23 |
| Edirne | 17167 | 19097 | 414714 | 4,14% | 34 |
| Aydın | 47273 | 54875 | 1148241 | 4,12% | 82 |
Ülkemizde esnaf ve sanatkarın nüfusa oranının %5’i bulan bir yer olmadığı görülecektir. Yukarıda sayılan illerin de göreceli olarak sanayinin gelişmediği yerler olduğu açıktır. Bu yerlerde ekonominin ve iktisadi hayatın belirleyicisi esnaf ve sanatkarlar olmaktadır.
İşyeri açma ve kapama
2019-2023 yıllarında esnaf ve sanatkarların yeni işyeri açma ve kapatma ve tadil(değişiklik işlemi) sayıları da aşağıdaki gibidir.
| Yıllar | Tescil | Sicilden Terkin | Meslekten Terkin | Tadil |
| 2019 | 238.416 | 99.565 | 24.412 | 173.062 |
| 2020 | 365.533 | 80.166 | 19.422 | 108.928 |
| 2021 | 287.550 | 81.159 | 20.591 | 88.576 |
| 2022 | 333.235 | 99.706 | 25.892 | 119.264 |
| 2023 | 313.774 | 111.576 | 27.491 | 110.097 |
| TOPLAM | 1.538.508 | 472.172 | 117.908 | 599.927 |
| Toplam: 589.980 | ||||
Ticari kazançlarda gelir vergisi istisnası ve esnaf sayıları
Bilindiği üzere, 7338 sayılı Kanunun 1’inci maddesi ile 193 sayılı Kanuna, başlığı ile birlikte aşağıdaki madde eklenmiştir.
“Basit usulde tespit olunan kazançlarda gelir vergisi istisnası:
MÜKERRER MADDE 20/A- Bu Kanuna göre kazançları basit usulde tespit olunan mükelleflerin 46 ncı maddeye göre tespit edilen kazançları gelir vergisinden müstesnadır.”
Yapılan Kanun değişikliğine ilişkin uygulama esaslarını göstermek üzere 26.05.2022 tarihli Resmi Gazetede (Seri No:320) Gelir Vergisi Genel Tebliği yayımlanmıştır.
Söz konusu Tebliğe göre, kendi işinde bilfiil çalışan veya bulunan, 193 sayılı Kanunun 47’nci maddesinde belirtilen kira tutarını (2024 takvim yılı için büyükşehir belediye sınırları içinde kalan yerler için 55.000 TL, diğer yerler için 34.000 TL) aşmayan ve 48’inci maddesinde yer alan alış-satış ve/veya hasılat sınırı altında kalan küçük esnaf ve sanatkarların kazançlarının basit usulde tespit edileceği düzenlenmiştir.
Basit usulde kazanç istisnasından yararlanacak olan mükellefler, istisna kapsamındaki bu kazançlar için yıllık beyanname vermeyecek ve diğer gelirleri dolayısıyla beyanname vermeleri halinde de bu kazançlarını beyannameye dahil etmeyeceklerdir.
Gelir İdaresi Başkanlığının 2023 yılı istatistiklerine göre 2023 yılı Aralık ayı itibariyle Gelir Vergisi Mükellef sayısı 2.478.134 kişidir.
Belirtildiği üzere GVK’nın “Basit usulde tespit olunan kazançlarda gelir vergisi istisnası” başlıklı Mükerrer 20/A maddesine göre kazançları basit usulde tespit edilen mükelleflerin 46 ncı madde gereğince tespit edilen kazançları gelir vergisinden istisna tutulmuştur.
Basit Usulde Vergilendirilen Gelir Vergisi Faal Mükellef sayısı 2023 Aralık ayı itibariyle 833.417 kişidir. Dolayısıyla 2.223.758 esnaf ve sanatkarın 833.417’si basit usule tabi ve kalan 1.390.341 esnaf, işletme hesabına göre defter tutanları ve vergiden muaf olanları oluşturduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.