Ülkemizde her geçen gün büyüyen ara eleman sorunu çözülmediği sürece üretim artışında bir sıçrama yapılması da mümkün değildir. Üniversite mezun sayısının arttırılması amacıyla yeterli öğretim üyesi ve görevlisi olmayan taşra üniversitelerinin açılmasıyla yüksek okul mezunlarının eğitim kalitesi de düşmüştür. Liseden sonra 2 veya 4 yıl daha okuyan gencin meslek eğitimi alması engellenmiş olduğu gibi kişinin kendisini beyaz yakalılar içinde masa başı bir göreve hazırlamasın yol açmıştır. Sonuçta gençlerin beklentileri yükselmekte, kendileri için daha üst pozisyonlarda görev alma beklentisi oluşmakta ve sanayinin ara üretim işlerini yapacak gerekli istek ve motivasyona sahip genç kalmamaktadır. İşsizliğin ülke nüfusunun %10’una ulaştığı bir dönemde ne tarlada ne de fabrikada eleman (usta eleman) bulunamaması da bununla bağlantılıdır.
Çırak yetiştirilmesi ve mesleki eğitim, sanayi toplumlarının vazgeçilmez ara eleman ihtiyacının karşılanmasında önemli bir yere sahiptir. Bu noktada mesleki eğitimin önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Bu sistemin devlet, çırak, işletme şeklinde üç ayağının olduğu ve bahsedilen bu paydaşların bağlantılı ve koordine bir şekilde teşvik edilmediği ve desteklenmediği sürece başarılı olunma imkanının da olmadığını söyleyebiliriz.
Esnaf ve sanatkarlık faaliyetleri, ahilik geleneğinin bir sonucu olarak usta çırak ilişkisiyle başlamış ve mesleğin geleceği yetişen çırakların ustalaşması ile devam etmiştir. Ancak günümüzde esnaf ve sanatkarın çırak bulması neredeyse imkansız hale gelmiştir. Bu nedenle de özellikle bazı meslekler kaybolmaya yüz tutmuş ve bu mesleklerle birlikte bir sanat ve bir gelenek/kültür yok olmaya başlamıştır.
Mesleki Eğitim Nedir?
Mesleki eğitim, bireyleri toplumsal yaşam için gerekli mesleklere dair fiziksel ve zihinsel bilgi ve becerilerle donatan, ekonomik ve sosyal anlamda hayata hazırlayan bir süreçtir.
Ülkemizde meslek eğitimi 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu ile düzenlenmiştir. Kanunun amacı, çırak, kalfa ve ustaların eğitimi ile okullarda, yükseköğretim kurumlarında ve işletmelerde yapılacak mesleki eğitime ilişkin esasları düzenlemektir. Kanuna göre “Çırak”, çıraklık sözleşmesi esaslarına göre bir meslek alanında mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını iş içerisinde geliştirilen kişiyi ifade etmektedir. Çıraklık sistemiyle ülkemizin ara eleman ihtiyacı sağlandığı gibi mesleklerde ustalaşma sağlanmakta ve de aynı zamanda teorik eğitimler alınması imkanı verilmektedir.
Aynı Kanuna göre, “Kalfa”, bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını kazanmış ve bu meslekle ilgili iş ve işlemleri ustanın gözetimi altında kabul edilebilir standartlarda yapabilen kişiyi; “Usta” ise, bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını kazanmış ve bunları mal ve hizmet üretiminde iş hayatınca kabul edilebilecek standartlarda uygulayabilen; üretimi planlayabilen; üretim sırasında karşılaşılabilecek problemleri çözümleyebilen; düşüncelerini yazılı, sözlü ve resim ile açıklayabilen; üretimle ilgili pratik hesaplamaları yapabilen kişiyi tanımlamaktadır.
Mesleki eğitimde, ortak özelliklere sahip birden fazla meslek dalını içeren; bilgi, beceri, tutum, davranış ve istihdam olanağı sağlayan “Meslek Alanı” ve bir meslek alanı içinde yer alan ve belirli konularda uzmanlaşmaya yönelik bilgi, beceri, tutum, davranış gerektiren ve istihdam olanağı sağlayan iş kollarından her biri olan “Meslek Dalı” bulunmaktadır. Eğitim ve stajlar da 3308 sayılı Kanun uyarınca kapsama alınan İllerde ve mesleklerde yapılmaktadır.
Çıraklık/kalfalık ve daha genel tanımla mesleki eğitiminin cazip hale getirilmesi adına 09.12.2016 tarihli Resmi Gazete de yayınlanan 6764 sayılı “Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”la, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununda değişiklik yapılmış olup çıraklık eğitimi örgün ve zorunlu eğitim kapsamına alınmış ve mesleki eğitim merkezleri Mesleki ve Teknik Eğitim Genel Müdürlüğüne bağlanmıştır.
Yasa değişikliğiyle ayrıca, staja tabi tutulan meslek lisesi öğrencileri, iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık yönünden sigortalı sayılmaya başlanmıştır.
25.12.2021 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 7346 sayılı “Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” doğrultusunda tüm meslek liseleri bünyesinde MESEM açılması sağlanmıştır. MESEM kapsamında staj yapacak 9, 10 ve 11’inci sınıf öğrencilerine, İşsizlik Sigortası Fonu’ndan karşılanan asgari ücretin en az yüzde 30’u, 12’nci sınıftaki kalfalara ise asgari ücretin en az yarısı kadar ödeme yapılması kararlaştırılmıştır.
Buna göre 2024 yılı için asgari ücret 17.002,12 TL olarak belirlendiğinden 2024 yılı Ocak ayından geçerli olmak üzere 9-10-11. sınıf çırak öğrenciler için, (17.002,12 * 0,30 =) 5.100,64 TL, 12. sınıf kalfa öğrencileri için de (17.002,12 * 0,50 =) 8.501,06 TL ücret ödenecektir.
Mesleki Eğitim Merkezleri(MESEM)
3308 sayılı Kanuna göre Çıraklık ve Kalfalık eğitimleri, Mesleki Eğitim Merkezleri (MESEM) aracılığıyla yapılmaktadır. Mesleki eğitim merkezleri, ortaokulu tamamladıktan sonra akademik lise eğitimine devam etmek yerine, becerileri doğrultusunda mesleki eğitim almak isteyen öğrencilerin devam ettiği ortaöğretim kurumlarıdır. Diğer meslek liselerinden farklı olarak işyerinde uygulamanın ağırlıkta olduğu bir eğitimdir. Mesleki eğitim merkezinde amaç usta-çırak ilişkisi yoluyla öğrenciye meslek edindirmektir.
MESEM’in de içinde yer aldığı mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarında;
1) Sanayi, ticaret, tekstil, inşaat, turizm, kimya, tarım, sağlık ve benzeri alanlarda ulusal ve uluslararası standartlar ve sınıflamalara, ulusal yeterliklere ve mevzuata dayalı olarak işgücü piyasasının ihtiyaç duyduğu nitelikte işgücünün yetiştirilmesi, mesleki bilgi ve becerilerin güncellenmesi ve uygulanan programlarla girişimcilik bilinci, meslek ahlâkı, iş sağlığı ve güvenliği, sosyal ve çevresel sorumluluk bilinci ile iş alışkanlığı kazandırılarak istihdama hazırlanması,
2) Önceki öğrenmelerin tanınması, mesleki eğitim belgelerinin denkliği ve belgelendirilmesi,
sağlanmaktadır.
Mesleki Eğitim Merkezlerinde, çıraklık ve kalfalık eğitim süresi toplam 4 yıldır. MESEM öğrencilerinin teorik eğitimleri haftada en az 1 en çok 2 gündür. Diğer günler, işyerlerinde usta öğreticileri gözetiminde pratik eğitim alırlar.
Mesleki eğitim merkezi programına çırak öğrenci olarak kayıt olabilmek için en az ortaokul veya imam-hatip ortaokulu mezunu olmak ve bünyesi ve sağlık durumu gireceği mesleğin gerektirdiği işleri yapmaya uygun olmak dışında bir şart aranmamaktadır.
Mesleki eğitim merkezi öğrencilerinden 11 inci sınıfın sonunda yapılan kalfalık sınavlarında başarılı olan ve başarısız dersi bulunmayanlara Kalfalık Belgesi, kalfalardan programlarında öngörülen teorik ve pratik eğitim süresi sonunda yapılan ustalık sınavlarında başarılı olanlara Ustalık Belgesi düzenlenmektedir.
Mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarının dört yıllık programlarının 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu kapsamındaki alanlarından mezun olanlara ilgili Yönetmeliğin 69 uncu maddesinde yer verilen diplomaların düzenlemesi ve teminine ilişkin esaslar çerçevesinde ustalık belgesinin yetki ve sorumluluklarını taşıyan, mesleklerinde bağımsız işyeri açma belgesi verilir.
Mesleki eğitim merkezine kayıt yaptırılması durumunda ortaöğretim(lise) diploması almak istenirse aynı zamanda Açık Öğretim Lisesine de kayıt yaptırabilmektedir. Mesleki eğitim merkezine 18 yaşını doldurmuş olanlarda kayıt yaptırabilmektedir.
Öğrenci mesleki eğitim merkezine yerleşmesi durumunda, 9. sınıfa kayıt yaparken velisi ile (18 yaş altı)okula gelerek alan dal seçimi yapar ve seçtiği alanla ilgili işletme ile sözleşme imzalayarak eğitimine başlar. Ancak mesleki eğitim merkezine yerleştirilmiş olmasına rağmen bir işletme ile 2 ay içinde sözleşme imzalamayan öğrencilerin kayıtları silinir.
3308 sayılı Kanun Kapsamında Beceri Eğitimi Verecek İşletmeler
3308 sayılı Kanunun 18 inci maddesine göre, on ve daha fazla personel çalıştıran işletmeler, çalıştırdıkları personel sayısının yüzde beşinden az olmamak üzere mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumu öğrencilerine beceri eğitimi, mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumu öğrencilerine staj ve tamamlayıcı eğitim yaptırır. Bu madde kapsamında on ve daha fazla öğrenciye beceri eğitimi, staj ve tamamlayıcı eğitim yaptıracak işletmeler bu amaçla bir eğitim birimi kurar. Bu birimde, yapılan eğitim için alanında ustalık yeterliğine sahip ve iş pedagojisi eğitimi almış usta öğretici veya eğitici personel görevlendirilir.
Mesleki eğitim kapsamına alınıp alınmadığına bakılmaksızın ondan az personel çalıştıran işletmeler de mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumları öğrencilerine bu Kanunun ilgili hükümlerine göre beceri eğitimi, staj ve tamamlayıcı eğitim yaptırabilirler.
Anılan Kanun kapsamında on ve daha fazla personel çalıştıran işletmeler, çalışma ve iş kurumu il müdürlüklerince her yıl şubat ayı içerisinde il millî eğitim müdürlüklerine ve o ildeki yükseköğretim kurumlarına bildirilir. İşletmelerde mesleki eğitim uygulaması kapsamına alınacak iller ve meslekler, Mesleki Eğitim Kurulunun görüşü doğrultusunda Bakanlıkça tespit edilir.
3308 sayılı Çıraklık Ve Mesleki Eğitim Kanunu’nun ilgili maddelerine göre her işletmenin çırak çalıştırması mümkün değildir. Herhangi bir işyerinin 3308 sayılı kanuna uygun olarak çırak çalıştırabilmesi için aşağıdaki özellikleri taşıması gerekmektedir.
-Çırağın çalışacağı meslek dalı kanun kapsamında bulunmalıdır.
-İşyerinde Usta Öğretici Belgesi bulunan eleman olmalıdır.
-Bakanlıkça hazırlanan Model Sözleşme, çırak, çırağın velisi ve işyeri yetkilileri tarafından imzalanmalı, işyerinin bağlı bulunduğu mesleki kuruluştan numara alınarak çıraklık eğitim merkezi müdürlüğünce onaylanmalıdır.
-Mesleğin özelliğine göre, işyerinde, çırağın sanatını öğrenebileceği miktarda makine ve takım bulunmalıdır.
Esnaf Ve Sanatkarlar Odalarının Mesleki Eğitimdeki Rolü
Mesleki Eğitim, 3308 sayılı Kanun kapsamında düzenlenmiş ve bu Kanunda çırak, kalfa ve ustaların diğer kurum ve kuruluşlar yanında esnaf ve sanatkarların yanında yetişmesi yönünde düzenlenmeler yapılmıştır.
Meslek eğitimi, 3308 sayılı Kanun kapsamına alınan meslekler ve kapsam dışı meslekler olarak ikiye ayrılmaktadır. Kapsam içine alınan mesleklerde yetki ve sorumluluk Milli Eğitim Bakanlığında iken kapsam dışı mesleklerde eğitim ve belgelendirme işlemleri Odalar tarafından yapılmaktadır. Ancak MEB tarafından kapsam içine alınan mesleklerde de çırak ve kalfaların yetiştirilmesinde esnaf ve sanatkarlar odalarına görev ve sorumluluk verilmiştir.
3308 sayılı Kanunun “Kapsamda olmayan il ve mesleklerde kalfalık ve ustalık belgesi verilmesi” başlıklı “Geçici Madde 2” de, Kanun kapsamına alınmamış il ve mesleklerin Bakanlıkça kanun kapsamına alınması halinde alınma tarihinden itibaren bu il ve mesleklerde kalfalık ve ustalık belgeleri bu kanunun geçici 1 inci madde hükümlerine göre verileceği, ve “Geçici Madde 10” a göre de bu Kanun kapsamı dışındaki mesleklerde, mesleki belgelerin verilmesi işlemi, o meslek kapsama alınıncaya kadar ilgili meslek kuruluşlarınca mevzuat doğrultusunda yapılacağı belirtilmiştir.
3308 sayılı Kanun kapsamında esnaf ve sanatkarların işyerlerinde pratik eğitimin verilmesi, 5362 sayılı Kanuna dayanılarak çıkarılan “Pratik Eğitimin Verileceği İşyerleri ve Bunların Denetimine İlişkin Yönetmelik” ve “Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşlarınca Yapılacak Mesleki Eğitim Uygulamalarının Düzenlenmesine Dair Yönetmelik” kapsamında yürütülmektedir.
Pratik Eğitimin Verileceği İşyerleri ve Bunların Denetimine İlişkin Yönetmeliğin amacı, 5362 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar Meslek Kuruluşları Kanununun meslekî eğitime ilişkin hükümleri ile 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununa göre pratik meslek eğitiminin verildiği işyerlerinin, bu eğitimin verilmesine elverişli olup olmadığının belirlenmesine ve bu işyerlerinin denetlenmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemektir.
Bu Yönetmelik, 3308 sayılı Kanun ve buna ilişkin mevzuatın uygulandığı işyerlerinden, 5362 sayılı Kanuna tabi olan ve pratik meslek eğitiminin verildiği işyerlerini kapsamaktadır.
Yönetmeliğe göre, pratik meslek eğitiminin yapıldığı işyerleri; burada yapılan işin ve bulunan donanımın türü, sayısı ve kalitesi, işyeri sahibi usta öğreticilerde bulunması gereken nitelikler ve eğitimle ilgili personele isabet eden çırak sayısı bakımından bu eğitimin verilmesine elverişli olmalıdır.
Çırak eğitecek işyerlerinde, çırakların eğitiminde sorumluluk alacak kişilerde aşağıda belirtilen kişisel ve mesleksel elverişlilik şartları aranır.
1- İşyeri sahibi, usta ve usta öğreticiler ile çırakların eğitiminde görev alan diğer kişilerin bu işe kişisel bakımdan elverişli sayılmaları için;
a) Çocukların ve gençlerin hukuken korunan maddi ve manevi kişilik varlıklarına yönelik bir haksız fiil veya suç işlememiş olmak,
b) 5362 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşları Kanununun meslekî eğitime ilişkin hükümleri ile 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununa veya bunlara ilişkin mevzuatı mükerrer veya ağır bir biçimde ihlal etmemiş olmak,
2- Mesleki bakımdan elverişli sayılmak için kişide;
1) Gereken düzeyde mesleki bilgi ve beceriye sahip olunduğunun, ustalık belgesi veya görülen eşdeğer bir eğitime dayanarak alınan, işyeri açma belgesi ile,
2) Gereken pedagojik formasyona sahip olunduğunun, usta öğreticilik belgesi ile kanıtlanması,
şartları aranır.
Mesleki bakımdan elverişlilik şartlarına sahip olmayanlar veya bu şartlara sahip oldukları halde bizzat eğitim sürecinin içinde bulunmayanlar, ancak hem kişisel hem mesleki bakımdan elverişli bir usta öğreticiyi görevlendirdikleri takdirde, çırak istihdam edebilirler.
Yönetmeliğe göre, 3308 sayılı Kanuna dayanılarak çıkarılan 07.09.2013 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanan Millî Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliği’nde öngörülen denetimler, 5362 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşları Kanununa tabi olan ve pratik meslek eğitiminin verildiği işyerlerinde, işyeri denetleme ve danışmanlık grupları tarafından yapılmaktadır.
3308 sayılı Kanunun “Denetleme ve ceza” başlıklı 41 inci maddesine göre, Bu Kanun hükümlerine göre Bakanlığa bağlı eğitim kurumlarının dışında kamu ve özel kurum ve kuruluşlarında yapılan aday çırak, çırak ve kalfaların eğitimi ile işletmelerde yapılan mesleki eğitim, öğrencilerin bu eğitiminden sorumlu işletmelerin bağlı olduğu oda veya birliklerin temsilcilerinin katılımı ile Bakanlıkça; iş ortamı, sosyal güvenlik, iş güvenliği ve sağlık şartları bakımından ise Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca denetlenir.
Yine Pratik Eğitimin Verileceği İşyerleri ve Bunların Denetimine İlişkin Yönetmeliğe göre 5362 sayılı Kanunun uygulama alanı ve kapsamı ile sınırlı olmak ve 3308 sayılı Kanunun çıraklık eğitimi kapsamına alınmış illerde ve mesleklerden başlamak üzere; oda ve birlik bünyesinde işyeri denetleme ve danışmanlık grupları kurulur.
Odalarca, çalışma bölgelerinde çıraklık eğitimi uygulama kapsamına alınmış meslek dallarında birer işyeri denetleme ve danışmanlık grubu kurulur. Odası bulunmayan meslek dallarında bu grubun görevleri, ilgili birlik bünyesinde kurulan birlik işyeri denetleme ve danışmanlık gruplarınca yerine getirilir. Gerekirse o meslek dalı için bir işyeri denetleme ve danışmanlık grubu da kurulabilir.
Öte yandan, Oda bünyesinde kurulan işyeri denetleme ve danışmanlık grubunun çalışmalarına rehberlik etmek, karşılaşacakları sorunların çözümüne yardımcı olmak amacıyla, birlik bünyesinde birlik işyeri denetleme ve danışmanlık grubu kurulur.
Oda ve birlik bünyesinde kurulan işyeri denetleme ve danışmanlık gruplarının çalışma esasları arasında birlik ve uyum sağlamak ve bunların karşılaşacakları sorunlara yardımcı olmak amacıyla da Konfederasyon bünyesinde merkez işyeri denetleme ve danışmanlık grubu kurulur.
İşyeri denetleme ve danışmanlık grupları, denetimlerinde karşılaştıkları ve rehberlik suretiyle gideremedikleri noksanlıkları ve kurallara aykırılıkları, disiplin kovuşturmasında bulunmaları amacıyla doğrudan çalışma bölgesi içinde bulundukları birlik disiplin kuruluna ve il mesleki eğitim kuruluna bir raporla bildirirler. Konusu suç teşkil eden fiiller hakkında genel hükümler uygulanır.
Esnaf ve Sanatkarlar Meslek Kuruluşlarınca Mesleki Eğitim Uygulamalarının Düzenlenmesi
5362 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşları Kanununun mesleki eğitime ilişkin hükümleri ile 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun esnaf ve sanatkâr işyerlerindeki pratik meslek eğitimini düzenleyen hükümlerinin öngördüğü pratik meslek eğitimini asli görev olarak üstlenen her kademedeki esnaf ve sanatkârlar meslek kuruluşlarının bu görevi yerine getirmesine ilişkin usul ve esasları düzenlemek üzere “Esnaf Ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşlarınca Yapılacak Mesleki Eğitim Uygulamalarının Düzenlenmesine Dair Yönetmelik”yayımlanmıştır. Bu Yönetmelik Kanuna tabi esnaf ve sanatkârlara ait işyerlerini, kişileri ve meslek kuruluşlarını kapsamaktadır.
Söz konusu Yönetmeliğe göre “Mesleki eğitim” Kanuna tabi esnaf ve sanatkârlar ile yanlarında çalışan çırak, kalfa ve ustaların mesleki gelişimlerine yönelik yapılan örgün ve yaygın eğitim faaliyetlerini tanımlamaktadır.
Yine Yönetmeliğe göre, Kanuna tabi esnaf ve sanatkârların işyerlerinde, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununu çerçevesinde verilen pratik meslek eğitimini denetlemek ve danışmanlık yapmak üzere esnaf ve sanatkâr odaları bünyesinde, “İşyeri denetleme ve danışmanlık grubu” oluşturulması öngörülmüştür.
Öte yandan 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununda belirlenen amaçlar doğrultusunda esnaf ve sanatkârlar ile yanlarında çalışan çırak, kalfa ve ustalar ile işletmelerde mesleki eğitim gören öğrencilerin pratik meslek eğitimini gerçekleştirmek, her kademedeki esnaf ve sanatkârlar meslek kuruluşlarının asli görevi olup esnaf ve sanatkârlar ile yanlarında çalışan çırak, kalfa ve ustalar ile işletmelerde mesleki eğitim gören öğrencilerin meslekî eğitimlerini organize etmek için esnaf ve sanatkârlar meslek kuruluşlarının bünyesinde birer meslekî eğitim danışmanlığı birimi kurulmaktadır.
Müdür, müdür yardımcısı, eğitim uzmanları, eğitim danışmanları ve sekreterya görevlilerinden oluşan Mesleki Eğitim Danışmanlığı birimleri, esnaf ve sanatkârlar ile yanlarında çalışan çırak ve kalfaların meslek eğitimini ilgilendiren her konuda araştırma ve çalışmalar yapar, uygulamayı izler, önerilerini genel sekretere sunar, işyeri denetleme ve danışmanlık grupları ile sıkı bir işbirliği içerisinde çalışır ve bu birimlerin sekreterya görevlerini yerine getirir.
Eğitim bütçesinin ayrılması
Esnaf ve sanatkârlar meslek kuruluşları, Kanunda belirtilen mesleki eğitime ilişkin görevleri yerine getirmek için yıllık gayri safi gelirlerinin %5’ini ayırmak suretiyle eğitim bütçesi yapmak zorundadırlar. Eğitim bütçesi yıllık olarak hesaplanır ve ayrı bir banka hesabında tutulur. Eğitim bütçesinin yapılmasında; Kanuna göre üst kuruluşlardan satın alınan evrakın maliyet bedeli ile bu Kanun dışındaki diğer kanuni düzenlemeler nedeniyle elde edilen gelirlerin maliyet bedelleri ve bunlar için yapılan giderler gayri safı gelirden mahsup edilir.
Odalar ayırdıkları bu payın beşte birini birliğe, beşte birini varsa bağlı olduğu federasyona, beşte birini Konfederasyon bünyesindeki meslek eğitimi fonuna; birlik ve federasyonlar ayırdıkları bu payın beşte birini Konfederasyon bünyesindeki meslek eğitimi fonuna öderler, geri kalan miktarı da kendileri mesleki eğitim için kullanırlar. Konfederasyon ise ayırdığı payın tamamını meslek eğitimi fonuna aktarır.
Birlik ve federasyonlar, %5’lik eğitim bütçesi ve %3’lük katılım payını hesaplarken, 5362 sayılı Kanunun 74 üncü maddesi gereğince bağlı odaları tarafından eğitim bütçesi hesaplarına aktarılan beşte birlik payları, gayri safi yıllık gelire dâhil etmezler.
Eğitim sicili
Odalar, eğitim gören çırak, kalfa ve ustalar için ve varsa işletmede meslek eğitimi gören meslek okulu öğrencileri için birer dosya tutarlar. Bu dosyada, mesleki ve teknik öğretim okul ve kurumlarınca tutulan defter, çizelge ve dosyalardan gerekli görülenlerin birer kopyası alınarak saklanır. Odalarda tutulan dosyalar, eğitim sicilini oluşturur. Eğitim sicilini oluşturan dosyalar, ustalık sınavından sonra, oda tarafından tutulan üye sicil dosyası ile birleştirilerek, saklanmaya devam olunur.
3308 sayılı Kanun Kapsamında Olmayan Mesleklerde Çıraklık Ve Kalfalık
3308 sayılı Kanun, Yükseköğretim Kurulu ve Mesleki Eğitim Kurulunun belirleyeceği mesleklerde, kamu ve özel sektöre ait kurum, kuruluş ve iş yerleri ile mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarındaki eğitim ve öğretimi kapsamakta ve buna ilişkin işlemler Milli Eğitim Bakanlığınca yürütülmektedir.
Ancak bu Kanun kapsamına girmeyen ve Milli Eğitim Kurulunun kapsama almadığı Mesleklerde yapılan eğitimlerin ve buna ilişkin sınav ve belgelendirme faaliyetlerinin hangi kurum tarafından yürütüldüğü sorusu akla gelebilecektir.
14.01.2008 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan “Çıraklık Eğitimi Uygulaması Yapılmayan Meslek Dallarında Mesleki Belgelerin Verilmesine İlişkin Yönetmelik” çerçevesinde, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun çıraklık eğitimi uygulama kapsamında bulunmayan meslek dallarında eğitim, sınav ve belgelendirme (TESK Kalfalık Belgesi-TESK Ustalık Belgesi-TESK Esnaflık Belgesi) yapma yetkisine TESK’e bağlı esnaf ve sanatkarlar odaları sahip bulunmaktadır.
Bu Yönetmelik, 5362 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar Meslek Kuruluşları Kanununa tabi esnaf ve sanatkarlara ait işyerleri ve bu işyerlerinde çalışanlardan; meslekleri 3308 sayılı Kanunun çıraklık eğitimi uygulama kapsamı dışında kalanları kapsamakta ve 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun çıraklık eğitimi uygulama kapsamına alınmamış meslek dallarında esnaf ve sanatkarlar meslek kuruluşlarınca yapılacak eğitim, sınav ve belgelendirme çalışmalarına ilişkin usul ve esasları belirlemektir.
Bu Yönetmeliğe göre belge verilecek meslek dalları; 3308 sayılı Kanunun çıraklık eğitimi uygulama kapsamına alınmamış meslek dallarıdır. Bu mesleklerle ilgili olarak odalar, eğitim, sınav ve belgelendirme yapma hakkına sahiptir.
Yönetmeliğe göre Odalar tarafından, anılan Yönetmeliğin 5 inci maddesine göre belirlenen mesleklerde;
a) TESK kalfalık belgesi,
b) TESK ustalık belgesi,
c) Esnaflık belgesi,
vermektedir.
TESK kalfalık belgesi
Anılan Yönetmeliğin yürürlüğe girdiği tarihte 5362 sayılı Kanun kapsamında bir işyerinin sahibi olan ya da bu işyerinde çalışanlardan;
a) en az ilköğretim mezunu olan,
b) on altı yaşını doldurmuş olan,
c) mesleğinde en az iki yıl çalışmış olduğunu belgelendiren,
kişilere odaca düzenlenecek kalfalık sınavında başarılı olmaları halinde verilen belgedir.
TESK ustalık belgesi
Söz konusu Yönetmeliğin yürürlüğe girdiği tarihte 3308 sayılı Kanun gereğince mesleğinde ustalık belgesi almak isteyenlerde aranan asgari yaş ve öğrenim şartını taşıyanlardan;
a) 5362 sayılı Kanuna tabi bir işyeri sahibi olan ve/veya bu işyerinde fiilen usta olarak çalışanlardan, Konfederasyonca belirlenecek süreler içinde başvuruda bulunanlara doğrudan,
b) TESK kalfalık belgesi veya Bakanlıkça kabul edilmiş başka bir meslek kuruluşunca verilmiş kalfalık belgesi sahibi olup, mesleği ile ilgili işlerde en az beş yıl süreyle çalışmış olduğunu belgelendirenlerden odaca düzenlenecek ustalık sınavında başarılı olanlara sınav sonucunda,
c) Mesleki ve teknik orta öğretim kurumlarından veya bu kurumların dengi yurtdışı kurumlardan mezun olanlardan odaca düzenlenecek ustalık sınavında başarılı olmaları halinde,
verilen belgedir.
TESK esnaflık belgesi
Esnaflık ve sanatkarlık mesleklerini ayırma komisyonunca belirlenen ustalık becerisi gerektirmeyen mesleklerde; 3308 sayılı Kanun gereğince mesleğinde ustalık belgesi almak isteyenlerde aranan asgari yaş ve öğrenim şartını taşıyanlardan;
a) Bu Yönetmeliğin yürürlüğe girdiği tarihte 5362 sayılı Kanuna tabi bir işyeri sahibi olan ve/veya bu işyerinde çalışanlardan, Konfederasyonca belirlenecek süreler içinde başvuruda bulunanlara doğrudan,
b) Bu Yönetmeliğin yürürlüğe girdiği tarihten sonra mesleğe girenlerden, mesleği ile ilgili işlerde en az iki yıl süreyle çalışmış olduğunu belgelendiren ve odalarca düzenlenecek sınavlarda başarılı olanlara sınav sonucunda,
verilen belgedir.
Mesleki belgelerin sınavları yılda iki defadan az olmamak üzere ilgili oda tarafından yapılır. Belgelere ilişkin sınavlar, odanın başvurusu üzerine birlik tarafından planlanarak duyurulur.
Mesleki belge sınav komisyonları ilgili oda başkanının veya görevlendireceği yönetim kurulu üyesinin başkanlığında;
a) İlgili meslekten oda başkanlığınca görevlendirilecek iki üye,
b) Oda mesleki eğitim danışmanlığı biriminden bir üye,
c) İlgili meslek alanlarında mesleki eğitim merkezi öğretmenleri, mesleki eğitim merkezi bulunmaması halinde diğer mesleki ve teknik öğretim kurumlarındaki öğretmenler arasından milli eğitim müdürlüğünce görevlendirilecek bir üye,
olmak üzere toplam beş kişiden oluşur.
Sınav komisyonları, sınav sorularının hazırlanması ve sınavların yapılmasında birinci derecede görevli ve sorumludurlar. Sınavlar yazılı ve uygulamalı olarak yapılır. Sınav sonucunda başarılı olanların belgeleri oda tarafından verilir.
Öte yandan, 3308 sayılı Kanun kapsamında bulunmayan bir meslek dalının kapsama alınma kararının Resmi Gazete’de ilan edildiği tarihten itibaren bu meslekte bütün işlemler 3308 sayılı Kanun hükümlerine göre yürütülür.
Söz konusu Yönetmeliğin 17’nci maddesi, 3308 sayılı Kanunun çıraklık eğitimi uygulama kapsamı dışında kalan esnaf-sanatkârlık meslek dalları ile bunlardan hangilerinde TESK Kalfalık Belgesi, TESK Ustalık Belgesi ve TESK Esnaflık Belgesi verileceğini belirlemek üzere Konfederasyon bünyesinde Esnaf ve Sanatkârlık Mesleklerini Ayırma Komisyonu kurulacağını hükme bağlamıştır. Söz konusu Komisyon TESK Genel Başkanı ya da görevlendireceği TESK Yönetim Kurulu üyesinin başkanlığında Ticaret Bakanlığını temsilen bir üye, Milli Eğitim Bakanlığını temsilen bir üye ile Konfederasyonu temsilen iki üye olmak üzere 5 üyeden oluşmaktadır.
Komisyon, bu Yönetmeliğin uygulaması içine alınacak kapsam dışı meslek dallarını belirlemekte, karar altına almakta ve bu karar ve karar sonrasında yapılacak çalışmalar Konfederasyonca alt teşkilat birimlerine duyurulmaktadır.
TESK tarafından yapılan bir çalışma kapsamında, hangi mesleklerde TESK Esnaflık Belgesi, hangilerinde TESK Kalfalık ve TESK Ustalık Belgesi verileceğinin belirlemek üzere, söz konusu Yönetmeliğin 17’nci maddesi kapsamında oluşturulan Esnaf ve Sanatkârlık Mesleklerini Ayırma Komisyonu tarafından, (TESK Genel Başkanının başkanlığında MEB MTEGM ve Ticaret Bakanlığı Esnaf Sanatkârlar ve Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü temsilcilerinin katılımıyla) 8 Ağustos 2024 tarihinde Konfederasyonda toplanılmış ve bu çerçevede Sanatkârlık Meslekleri Listesi (EK-1) ve Esnaflık Meslekleri Listesini (Ek-2) onaylayarak yürürlüğe konulmuştur.
Bu bağlamda, Çıraklık Eğitimi Uygulaması Yapılmayan Meslek Dallarında Mesleki Belgelerin Verilmesine İlişkin Yönetmelik çerçevesinde odalar tarafından gerçekleştirilecek eğitim-sınav-belgelendirme çalışmalarında anılan Komisyonca belirlenen listelerin esas alınması gerektiği belirtilmiştir.
Çırakların ve Kalfaların Sigortalılığı Sorunu
3308 sayılı Kanunla getirilen mesleki eğitim, özü itibariyle faydalı olmakla birlikte eleştirilen ve iyileştirilmesi gerektiği değerlendirilen bazı yönleri vardır. Aşağıda bunlara kısaca değinilmiştir.
–3308 sayılı Kanunun 11’nci maddesine göre, aday çırak ve çırak, öğrenci statüsünde olup bunlar işyerinde çalışan işçi sayısına dahil edilmemektedirler.
Kanunun 12/2-3 maddesinde “Aday çırak ve çıraklar, pratik eğitimlerini işyerlerinde, işyerindeki eksik kalan pratik eğitimleri ile teorik eğitimlerini mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarında veya Bakanlıkça uygun görülen işyerlerinin eğitim birimlerinde yapar. Teorik ve pratik eğitim birbirlerini tamamlayacak şekilde planlanır ve yürütülür.
Pratik eğitim, hazırlanmış eğitim programlarına göre, işyerinin ve mesleğin özelliklerine uygun olarak usta öğreticinin gözetiminde yapılır. Pratik eğitimde 1475 sayılı İş Kanununun 69 uncu maddesi hükmü göz önünde bulundurulur.”
Kanunun 13/4 maddesinde de “Bu Kanunun uygulandığı yer ve meslek dallarında 818 sayılı Borçlar Kanununun çıraklık sözleşmesine dair hükümleri ile onsekiz yaşını doldurduktan sonra sözleşmesi devam eden çıraklar hakkında 1475 sayılı İş Kanununun, İşçi Sağlığı ve Güvenliği başlıklı beşinci bölümünde yer alan hükümleri dışındaki hükümler uygulanmaz.”
denilmektedir.
Esasen çıraklar, haftanın belli günlerinde işyerinde (eğitim adı altında da olsa) çalışmalarına rağmen 3308 sayılı Kanunun 11 inci maddesine göre işçi tanımına girmemekte ve dolayısıyla İş Kanunundan kaynaklı haklara sahip olamamaktadırlar. Oysa biliniyor ki uygulamada çıraklar, çocuk işçi olarak yoğun bir şekilde çalıştırılmaktadır. Dolayısıyla işyerinde fiilen çalışmasına rağmen çırakların çalışmış oldukları süreler emeklilik süresine dahil edilmemektedir. Bu kapsamda olmak üzere Çıraklık Sözleşmesi ile çalışan çırakların kalfalık dönemine kadar çalışma sürelerin en azından yarısı emeklilik süre hesabında değerlendirilmemesi bir eleştiri olarak ortaya koyulmaktadır.
–Kalfaların sosyal güvenlik primleri devlet tarafından karşılanmamaktadır.
Kanunun 25/4 maddesinde “Aday çırak, çıraklar, işletmelerde mesleki eğitim gören öğrenciler ile mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumlarında okumakta iken staja, tamamlayıcı eğitime veya alan eğitimine tabi tutulan öğrencilerin sigorta primleri asgari ücretin yüzde ellisi üzerinden, Bakanlık ile mesleki ve teknik eğitim yapan yükseköğretim kurumlarının bağlı olduğu üniversitelerin bütçesine konulan ödenekten karşılanır.” denilmiş ve kalfalar bu madde kapsamına alınmamıştır.
3308 sayılı Kanun kapsamındaki çırakların iş kazası, meslek hastalığı ve hastalık sigortalarının primleri, 5510 sayılı Kanuna göre, Milli Eğitim Bakanlığınca ödenmektedir. Ancak eleştirilen konulardan birisi de aynı ödemenin kalfalar için yapılmamasıdır. Bu dönemde sigorta primleri, kalfanın kendisi üzerinde (veya Ustası üzerinde) yük olarak kalmakta ve bu yükü taşımak istemeyen Kalfa, mesleği bırakıp sigortalı işçi olarak çalışmayı tercih etmektedir. Kalfaların prim ödemeleri nedeniyle meslekten uzaklaşmasının önlenmesi ve bu kişilerin meslekte ustalaşarak işyeri açmalarının sağlanması bu kesimin ısrarlı taleplerinden birisidir. Böylece kendi işyerinin sahibi olması sağlanan bu kişiler, ekonomiye üretim olarak bir katkı, üretimle bağlantılı olarak istihdam yaratmış olacaklardır.
Aksi halde, yoğun ve uzun çalışma saatlerinin azaltılması, mesleklerin saygınlığını arttırma, girişimciliğin özendirilmesi ve desteklenmesi gibi tedbirler alınmadığı sürece çırak ve kalfa bulmak daha da zorlaşacaktır.
Oysa ülkemizdeki işletmelerin %99’u KOBİ sınıfında yer almakta ve toplam KOBİ’lerin %92.3’ü 0-9 çalışanı olan mikro işletmelerden oluşmaktadır. Bu işletmelerin özellikle taşrada ara eleman ihtiyacının karşılanmasında güçlükler yaşandığı bilinmektedir.
Çıraklık ve mesleki eğitimin cazip hale getirilmesi için;
-Çıraklık eğitimin ülke ekonomisi için önemi dikkate alınarak Odalar ve Kamu işbirliği içinde gerekli tanıtımlar yapılmalı,
-Çıraklık ve kalfalık dönemindeki çalışma yükünün ve yoğunluğunun azaltılarak gençlerin meslekten soğumasının önüne geçilmeli,
-Çıraklık eğitimindeki kişilerin fiilen eğitimde geçen sürelerin en azından yarısının emeklilik süresinin hesaplanmasında dikkate alınmalı,
-Meslek sahibi olmak isteyenlerin Kalfalık dönemindeki sigorta primleri de devlet tarafından ödenmeli,
-Meslek kollarının saygınlığını ve önemini arttırmak için çalışmalar yapılmalı ve beyaz yakalı mesleklere nazaran daha cazip hale getirilmesinin yolları aranmalı,
-Çıraklık ve kalfalık eğitimlerinin birleştirilerek çıraklık eğitimi süresinin kısaltılmalı,
-Çıraklık eğitimi alan öğrencilere kısa dönem askerlik yapma olanağı sağlanmalı veya askerlikte mesleği ile ilgili iş yapması halinde kalfalık veya ustalık süresinden sayılmalı,
-Belirlenecek meslek kollarında 2 yıllık meslek yüksekokulları açılıp bu okullardan diploma almayanların bu işi yapması engellenmeli, eğitim süresince yarım gün çalışma ve burs gibi bir imkan verilmelidir.
Bu yönde alınacak tedbirler ve getirilecek teşvikler sayesinde çıraklık ve mesleki eğitimin özendirilmesi uygun olacaktır.