ÜLKEMİZDE ESNAF VE SANATKARLAR İLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER VE TEŞKİLAT YAPISI
a)Yasal Düzenleme
82 Anayasasının “Esnaf ve sanatkarların korunması” başlıklı173’üncü maddesi, aynen
“Devlet, esnaf ve sanatkarı koruyucu ve destekleyici tedbirleri alır” şeklindedir.
Anayasanın 135’inci maddesi ise “kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları”nı düzenlemektedir. Madde iki tür kuruluştan söz etmekte olup bunlar “Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları” ve “Kamu kurumu niteliğindeki meslek üst kuruluşları”dır. Anayasaya göre, bu kuruluşlar “… belli bir mesleğe mensup olanların müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, meslek mensuplarının birbirleri ile ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hakim kılmak üzere meslek disiplini ve ahlakını korumak maksadı ile kanunla kurulan ve organları kendi üyeleri tarafından kanunda gösterilen usullere göre yargı gözetimi altında, gizli oyla seçilen kamu tüzelkişilikleridir.”
Anayasal koruma altına alınan esnaf ve sanatkarlar için öncelikle 507 sayılı Esnaf ve Küçük Sanatkarlar Kanunu çıkarılmıştır. Çeşitli değişikliklerden geçen anılan Kanun, günümüz ihtiyaçlarına cevap veremez hale geldiğinde 2005 yılında, 5362 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar Meslek Kuruluşları Kanunu yürürlüğe girmiştir.
5362 sayılı Kanun halen yürürlükte olup esnaf ve sanatkarların örgütlenme şekli bu Kanun ile düzenlenmektedir.
b) Ülkemiz Mevzuatında Esnaf ve Sanatkarlar
5362 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Meslek Kuruluşları Kanunu’nun “Tanımlar” başlıklı 3/1-a maddesinde, esnaf ve sanatkâr;
“İster gezici ister sabit bir mekânda bulunsun, Esnaf ve Sanatkâr ile Tacir ve Sanayiciyi Belirleme Koordinasyon Kurulunca belirlenen esnaf ve sanatkâr meslek kollarına dahil olup, ekonomik faaliyetini sermayesi ile birlikte bedenî çalışmasına dayandıran ve kazancı tacir veya sanayici niteliğini kazandırmayacak miktarda olan, basit usulde vergilendirilenler ve işletme hesabı esasına göre deftere tabi olanlar ile vergiden muaf bulunan meslek ve sanat sahibi kimseler”
şeklinde tanımlanmıştır.
Esnaf ve sanatkarların faaliyete başlayabilmesi için Odalara kaydı şarttır. Meslek kuruluşları, Odalar, Birlikler, Federasyonlar ve Konfederasyon şeklinde alttan üste doğru bir örgütlenme modeline sahiptir.
5362 sayılı Esnaf ve Sanatkarlar Meslek Kuruluşları Kanunu’nun birinci maddesinde Odaların tanımı, amacı açıklanarak yapılmıştır. Buna göre Odalar, esnaf ve sanatkârlar ile bunların yanlarında çalışanların;
-Meslekî ve teknik ihtiyaçlarını karşılamak,
-Meslekî faaliyetlerini kolaylaştırmak,
-Mesleğin genel menfaatlerine uygun olarak gelişmelerini ve meslekî eğitimlerini sağlamak,
-Meslek mensuplarının birbirleriyle ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hâkim kılmak,
-Meslek disiplini ve ahlâkını korumak,
amacıyla kurulan tüzel kişiliğe sahip kamu kurumu niteliğindeki mesleki kuruluşlardır.
Kanuna göre Oda şeklinde kurulan “kamu kurumu niteliğinde” meslek kuruluşlarının
özellikleri ise şu şekilde sıralanabilir;
-Kanunla kurulurlar,
-Yönetim, denetim (iç denetim) ve mesleki disipline ilişkin faaliyetlerini üyeleri tarafından seçilen organlar tarafından yürütür,
-Yargı gözetiminde ve gizli oyla seçimlerini gerçekleştirirler,
-Anayasa ve yasalarda belirlen amaç, görev, yetki ve sorumluluklar doğrultusunda kendilerine verilen kamusal görevleri ve mesleki faaliyetleri yürütürler,
-Kuruluş amaçları dışında faaliyette bulunamazlar,
-Kendilerine tanınan kamusal güç, yetki ve ayrıcalıklardan yararlanırlar,
-Kanunlarda belirtilen esaslar çerçevesinde Devletin idari ve mali denetimine (dış denetim veya Devlet denetimi) tabidirler,
-Bazı karar ve işlemleri merkezi idarenin vesayet denetimine tabidir,
-Genel olarak üyelerinin aidatları ve sundukları hizmetler karşılığı elde ettikleri gelirlerle finanse edilirler ve Devlet bütçesinden yardım almazlar,
-Üyelerine yönelik disiplin cezası verme yetkisine sahiptirler,
-Organlarının görevine son verilmesi ve yerlerine yenilerinin seçtirilmesi konusunda Anayasa ve yasalardaki koruyucu düzenlemelerden yararlanırlar,
-Bütçe, harcama, muhasebe, alım usulleri ve personel işlemleri gibi iş ve işlemleri ilgili mevzuatı çerçevesinde kendi organları tarafından yürütülür, bu konularda kamu kurum ve kuruluşlarından ayrı esas ve usullere tabidirler,
-Çeşitli yasal düzenlemelerin tanıdığı muafiyet ve ayrıcalıklardan yararlanırlar,
-İlgili mevzuat çerçevesinde birçok kamusal nitelikli (merkez veya yerel düzeyde) kuruluş ve organizasyonlarda temsil edilirler.[1]
Kanuna göre esnaf ve sanatkarlar odaları, “karma oda” ve “ihtisas odası” şeklinde kurulabilmektedir.
İhtisas odası: Aynı mesleki faaliyette bulunan esnaf ve sanatkârların bir araya gelerek il merkezlerinde veya ilçelerde kurmuş oldukları esnaf ve sanatkârlar odalarını,
Karma oda: İhtisas odası kurabilecek sayıya ulaşamayan değişik mesleklerdeki esnaf ve sanatkârların bir araya gelerek kuracakları odaları,
ifade etmektedir.
Kanunun “Odaya kayıt” başlıklı 6’ncı maddesinin birinci fıkrasında; esnaf ve sanatkârların sicile kayıtları yapılmadıkça, hiçbir şekilde odaya kaydı yapılamayacağı ve sicile kayıt olan esnaf ve sanatkârlara ait bilgilerin sicil tarafından; elektronik ortamda, iş yerlerinin bulunduğu yerdeki, iş yerleri seyyar olanların ikametgâhlarının bulunduğu yerdeki meslek ve sanatları ile ilgili ihtisas odasına; meslek ve sanatları ile ilgili ihtisas odası bulunmayanların bilgilerinin ise karma odaya kayıt için gönderileceği ve ilgili oda yönetim kurulunun bu kişilerle ilgili üyelik kararlarını ilk toplantısında alacağı ifade olunmuş ve esnaf ve sanatkârlar odasına kayıtlı olanların Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği bünyesindeki ticaret ve sanayi odasına, ticaret odasına, sanayi odasına, deniz ticaret odasına; bu odalara kayıtlı bulunanların ise esnaf ve sanatkârlar odasına kaydedilemeyecekleri; sermaye şirketlerinin ortaklarının, başkaca esnaf ve sanatkârlık faaliyeti olmadıkça, sadece şirket ortaklığı sebebiyle hiçbir şekilde esnaf ve sanatkârlar odalarına üye kaydedilemeyeceği hükmüne yer verilmiştir.
Kanunun “Üyelik şartları” başlıklı 7’nci maddesine göre, esnaf odalarına üye olabilmek için aşağıdaki şartlar aranır:
a)Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak veya yabancı devlet tabiiyetinde bulunmakla
beraber Türkiye’de sanat ve ticaret yapıyor olmak.
b)Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip olmak.
c)Vergi mükellefi olmak ya da vergiden muaf olmak.
d)Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği bünyesindeki odalara kayıtlı olmamak.
Kanunun “Sicile kayıt mecburiyeti ve sicil işlemleri” başlıklı 68’inci maddesinde; bu Kanun kapsamındaki esnaf ve sanatkârlar, yanlarında çalışanlar hariç, çalışmaya başladıkları tarihten itibaren durumlarını otuz gün içinde bağlı bulundukları sicile tescil ve Sicil Gazetesinde ilan ettirmekle yükümlü oldukları belirtilmiş ve bu yükümlülüğü yerine getirmediği tespit edilenlerin birlik tarafından ruhsat vermekle yetkili ilgili kurum ve kuruluşlara bildirileceği; ilgili kurum ve kuruluşların, sicil kaydı yapılana kadar bunların faaliyetlerini durduracakları hükmolunmuştur.
Maddenin ikinci fıkrasında, esnaf ve sanatkârların sicile kayıtlarında, kendilerinin vergi mükellefi ya da vergiden muaf olduklarının belgelenmesinin isteneceği ifade olunmuş ve üçüncü fıkrasında da esnaf ve sanatkârların meslekî faaliyette bulunabilmeleri ve ilgili odaya kaydedilmeleri için sicile kayıtlarının şart olduğu ve sicile her bir meslek için ayrı kayıt yapılmasının gerektiği; sicile kaydı yapılan esnaf ve sanatkârların ilgili odaya kayıt için bilgilerinin gönderilmesinin, sicil tarafından elektronik ortamda Bakanlık e-esnaf ve sanatkâr veri tabanında gerçekleştirileceği belirtilmiştir.
Odaların organları ise Odaya kayıtlı tüm üyelerin oluşturduğu bir “Genel Kurul”, genel kurul tarafından seçilen “Yönetim Kurulu” ve “Denetim Kurulu” şeklindedir.
Her bir Odanın üyesi olduğu Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği esnaf ve sanatkarın İl bazındaki teşkilatı olup o ildeki bütün odaların yönetim ve denetim kurulu üyeleri Birlik genel kurulunu oluşturmaktadır. Birlik genel kurulu ise kendi içinden Yönetim Kurulu, Başkanlar Kurulu Disiplin Kurulu ve Denetim Kurulunu seçmektedir.
Aynı meslek kolundaki bütün odaların, örneğin Bakkallar ve Bayiler Odaları, bir araya gelmesi ise o meslek kolundaki Federasyon yapılanmasını oluşmaktadır. Federasyon kurulabilmesi için ülke genelinde aynı meslek dalında kurulmuş olan odaların %60’ının genel kurullarının federasyon kurulması yönünde karar almaları ve kurucu oda adedinin 40^’dan az olmaması şarttır. Ülke genelindeki aynı meslek kolundaki odaların oluşturduğu Federasyonların merkezi Ankara’dadır.
Tüm Birlik ve Federasyonların katılımıyla Konfederasyon oluşmaktadır.
Konfederasyonun organları şunlardır:
a)Genel kurul: Birlik ve federasyonların başkan ve yönetim kurulu üyeleri ile Konfederasyonun görevde bulunan genel başkanı, yönetim kurulu ve dışarıdan seçilen üyeler hariç denetim kurulu üyelerinden oluşur.
b)Başkanlar kurulu: Konfederasyon genel başkanı ile birlik ve federasyon
başkanlarından oluşur.
c)Yönetim kurulu: Genel kurul üyeleri arasından dört yıl süreyle görev yapmak üzere
seçilen genel başkan dahil onbeş kişiden oluşur. Aynı sayıda yedek üye seçilir.
ç) Denetim kurulu: Genel kurul üyeleri arasından veya ikisi dışarıdan dört yıl süreyle
görev yapmak üzere seçilen beş kişiden oluşur. Aynı sayıda yedek üye seçilir.
[1] Cumhurbaşkanlığı DDK, Araştırma ve İnceleme Raporu, 28.09.2009, “Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşlarının
Teşkilat ve Mali Yapıları, Denetimleri, Organlarının Seçimlerine Dair Esasların Değerlendirilmesi ile Bunların Etkin ve
Verimli Şekilde Hizmet Yürütmelerinin ve Geliştirilmesinin Sağlanması Amacıyla Alınması Gereken Tedbirler”